نوشتن در دنیای دیجیتال- سایبر ژورنالیسم
جام جم آنلاین، بنفشه رحمانی - بعضی از روزنامهها در سطح یک منطقه و محله توزیع میشوند، بعضیها گستره توزیعشان در محدوده یک شهر است و بعضیهای دیگر هم در سطح یک کشور؛ ولی روزنامههایی هم هستند که به هیچ گستره جغرافیایی محدود نمیشوند. لازم نیست صبحها برای تهیه روزنامه مورد نظرتان به کیوسک مطبوعات مراجعه کنید یا نگران تمام شدن روزنامه باشید. میتوانید از هر کجای دنیا و در هر ساعتی از شبانه روز، روزنامه مورد علاقه تان را بخوانید. روزنامههای دیجیتال نسل جدیدی از رسانهها هستند که طیف وسیعی از مخاطبان را دارند.
کاربر اینترنت یعنی کسی که به کامپیوتر دسترسی دارد و میتواند از ابزارهای مدرن استفاده کند. پس طبیعی است که باید دارای حداقلی از سواد و اطلاعات باشد. به همین دلیل مخاطب رسانه آنلاین را میتوان با مخاطب تلویزیون، رادیو و حتی روزنامهها متفاوت دانست. چنین مخاطبی بیشتر اهل قضاوت و اظهارنظرکردن است. البته چنین خصوصیاتی باعث نمیشود که تصور کنیم مخاطب یک رسانه آنلاین لزوما یک وبگرد حرفه ای است. یک رسانه دیجیتال گرچه باید پاسخگوی انتظار مخاطب حرفه ای باشد ولی نباید سهولت کاربری آن فراموش شود. بههرصورت روزنامههای دیجیتال نوع متفاوتی از روزنامهها هستند و شاید نیاز به نگرش متفاوتی هم داشته باشند.
دکتر یونس شکرخواه، استاد دانشگاه و مدرس روزنامه نگاری را میتوان پدر روزنامه نگاری دیجیتال در ایران دانست که سالها در این زمینه پژوهش و فعالیت داشته است. گفت و گویی با او داشته ایم که در ادامه میخوانیدسایبرژورنالیسم چه تاثیری بر تحول روزنامه نگاری داشته است؟
روزنامه نگاری سایبر به چند دلیل از روزنامه نگاری چاپی فاصله گرفته است. یکی از این موارد، حذف شدن ماشین چاپ از حوزه تولید پیام است که این امر سرعت تولید را در روزنامهنگاری سایبر بالا برده است. دوم اینکه محتوای چاپی در این نوع از روزنامهنگاری به محتوای دیجیتال تبدیل شده و این امر امکان مدیریت محتوا و به روز سازی آن را فراهم کرده، سومین مورد قابلیت آشکار بینامتنیت است به این معنا که محتوا در رسانههای سایبر از حالت متن منفرد به حالت فرامتن رسیده است. نکته دیگر وارد ساختن مخاطبان از فضای یک سویه چاپی به فضای دوسویه سایبر است و بالاخره روزنامهنگاری سایبر به مهارت خاص خود نیاز دارد و تکیه بر مهارتهای متفاوتی را در تولید میطلبد.
این نوع روزنامه نگاری چه برتریهایی به روزنامهنگاری چاپی دارد؟
اما در مورد مزایای روزنامهنگاری سایبر باید بگویم این نوع روزنامهنگاری مزایای فراوانی دارد که از جمله آنها میتوان به آزادی از زمان و مکان در این روزنامه نگاری اشاره کرد که این بسیار مهم است. شما به محض ورود به جهان سایبر درموقعیت بیزمانی و بیمکانی قرار میگیرید. به قول مارک فدرمن، اندیشمند برجسته عرصه تکنولوژیهای بسیار پیشرفته؛ در این جهان، امکان اتصال و ارتباط بینهایت، باعث وارونگی تصور ما از ارتباطات فرهنگی و شهروندی میشود. وقتی مرزها و منطقهبندیهای مبتنی بر زمان حذف شود، به معنای واقعی کلمه ما به شهروندان جهان تبدیل میشویم و همانطور که توزیع انبوه کتابهای چاپی باعث شد تا ایدهها و نظرات؛ بدون نیاز به حرکت خودِ فرد، در جهات مختلف حرکت کنند ومسافتهای طولانی را بپیماید و ظرفیت تولید مطالب چاپی بلافاصله از قدرت نویسندگان برای تولید محتوا پیشی بگیرد، حالا دیجیتالیسم هم باعث دور بعدی تسریع در تولید محتوا شده است. بیواسطهگی هم از مزایای دیگر روزنامهنگاری سایبر است.
منظورتان از بی واسطهگی چیست؟
در سایبر ژورنالیسم بین تولیدکننده یا روزنامه نگار آنلاین و مصرفکننده که همان مخاطب باشد واسطهای وجود ندارد و شبیه ارتباط چهره به چهره است. دوسویه بودن و حالت فرامتنیت هم همانطور که گفتم از ویژگیهای روزنامه نگاری سایبر است. به جنبه تکمیلشوندگی متن هم باید اشاره کنم و به پایایی متون سایبر که هیچگاه از بین نمیروند و کهنگی خبر و در آرشیو خاک خوردن در اینجا وجود ندارد. استفاده از گرافیک، فیلم و صدا و تصویر هم جزو ویژگیهای دیگر است که رسانههای چاپی تنها تصویر را از این مجموعه دارند. عرضه محتوا با پیکربندیهای گوناگون هم از مزایای دیگر است که خودش بحث جداگانهای را میطلبد. امکان شخصی سازی محتوا از سوی مخاطب هم از ویژگیهای منحصر به فرد این نوع روزنامهنگاری است. در ضمن شکل گردآوری و توزیع محتوا هم در روزنامهنگاری سایبر بسیار آسانتر از روزنامهنگاری چاپی است.
روزنامهنگاری الکترونیک در ایران از چه زمانی و چگونه آغاز شد؟ چه سیر تحولی را طی کرده و الان در مقایسه با جهان در چه مرحلهای هستیم؟
از زمانی که روزنامهها تصمیم گرفتند فایلهایشان را به صورت PDF روی وب قرار دهند، اما گونه برخط این روزنامهنگاری و به تعبیر بهتر تاریخ تولد روزنامهنگاری آنلاین در ایران بهگونهای که پیوسته آپدیت شود و خودش تولید محتوا کند و به مثابه مکمل نسخه چاپی عمل کند؛ با تولد جامجم آنلاین در نوزدهم مهر 1381 شروع میشود.
سایبرژورنالیسم میتواند جای روزنامهنگاری سنتی را بگیرد؟
باید منتظر ماند و دید؛ من در تحقیقی که 5 سال پیش دراینباره انجام دادم دیدگاههای 40 پاسخدهنده (20 روزنامهنگار عرصه سایبر و 20 روزنامهنگار عضو رسانههای چاپی) را درباره 60 گویهای که به آنان دادم در حوزههای گوناگون و از جمله آینده روزنامه نگاری سایبر و سنتی، بررسی کردم. این تحقیق نشان داد که روزنامه نگاران ایرانی عرصه سایبر و همتایان آنان در عرصه روزنامهنگاری سنتی بر سر 18 گویه دچار اختلاف نظر هستند که حاوی پیامهای بسیار مهمی بود. یکی از موارد مشهود این اختلاف نظرها مربوط به همین سوال شما بود. به طوری که گویه مربوط به اینکه آیا سایبرژورنالیسم میتواند جای روزنامه نگاری سنتی را بگیرد؛ مورد اختلافترین گویه بین روزنامهنگاران سایبر و روزنامهنگاران سنتی بود. آن گویه این بود که روزنامهنگاری سنتی باقی خواهد ماند و اگرچه از مخاطبان آن به تدریج کاسته خواهد شد، اما هستهای از مخاطبان فرهیخته به رسانههای چاپی وفادار خواهند ماند. جالب این بود که در پاسخ به این گویه که تازه خیلی هم علیه روزنامهنگاری سنتی نبود؛ روزنامه نگاران سایبر قویا معتقد بودند روزنامه نگاری سنتی باقی نخواهد ماند و این در حالی بود که روزنامه نگاران سنتی معتقد به بقای آن بودند. به هر حال تا آن موقع بر سر این جابهجایی مورد بحث شما اختلاف نظرها در ایران بین روزنامه نگاران دستاندرکار هر دو عرصه بسیار بالا بود.
به چه ابزارهایی برای روزنامهنگاری آنلاین نیاز است؟ آیا اینترنت تنها ابزار است؟
نه، اینترنت فقط زیرساخت ماجراست و نه خود آن. برای این نوع روزنامهنگاری به مهارتهای گوناگون از جمله نرمافزارهای مختلف و به زبانهای برنامهنویسی و نیز به شیوههای آنلاین نویسی نیاز داریم.
محتوا در سایبرژورنالیسم و روزنامه چاپی چه تفاوتی دارد؟
هیچ تفاوتی در محتوا وجود ندارد. تفاوتها بر سر نحوه ارائه آنها است و فرمتهایی که باید پیش از لود به خود بگیرند. در واقع ارزشهای خبری ربطی به نوع رسانهها ندارند و ارزشهای همیشگی خود را دارند.
استفاده از فیلم، انیمیشن یا فایلهای صوتی میتواند مفید باشد؟
چرا که نه. اگر پهنای باند مناسب و زیرساختهای قوی وجود داشته باشد این دو از ممیزههای بیبدیل روزنامه نگاری آنلاین هستند و از ضعفهای آشکار روزنامهنگاری چاپی؛ چون نمیتواند از این امکان استفاده کند.
امنیت در روزنامهنگاری الکترونیک چقدر مهم است؟
خیلی مهم هست. سایت شما باید همیشه در دسترس باشد و کار کند. ضعف امنیتی از هیچنظر خوب نیست.
در روزنامههای آنلاین برای طراحی صفحات وب به چه نکاتی باید توجه شود؟
جوابش دهها کتابی است که در این مورد نوشته شده است. ولی به طور مختصر، شلوغ نبودن صفحات، روان بودن طبقهبندی اطلاعات و سرعت لود شدن از فاکتورهای مهم هستند.
صفحه اول بهتر است چه ویژگیهایی داشته باشد؟
این مساله در مورد سایتهای گوناگون جوابهای متفاوتی دارد. نمیشود قیافه Home Page یک سایت خبری به مجلات شبیه باشد و یا یک سایت زنان این ممیزه زنانه بودن را در نوع آیکنها و رنگهایش نشان ندهد. در واقع در پاسخ به سوال مهم شما باید بگویم که صفحات اول سایتها در قالب شکل جدیدی از معرفی و توصیف هویت فردی یا سازمانی طی چند سال اخیر توسعه یافتند و بسیار مهم شده اند. در کل باید جنبههای چشمنوازی، معرفی خود و نیز ساختارمند بودن اطلاعات و جنبههای تعاملی را در Home Page داشت.
امکان RSS تا چه حد مورد توجه روزنامههای الکترونیک ایران قرار گرفته؟
این امکان مناسب هنوز به طور گسترده از سوی کاربران آماتور مورد استفاده قرار نمیگیرد ولی برای حرفهایها وب بسیار مفید است؛ چون با این سرویس، وقت زیادی از کاربران حرفهای آزاد میشود. به نظرم RSS یک دستیار تخصصی است که نه مزاحمتی دارد و نه حقوقی طلب میکند.
در تعیین تگها به چه نکاتی باید توجه شود؟
به نکات فراوانی باید دقت کرد ولی اجازه بدهید با توجه به اینکه خودم درگیر یک سایت خبری هستم، از دادن پاسخ به این پرسش خودداری کنم.
نشریات الکترونیک از چه قوانینی پیروی میکنند؟ آیا قوانین نشریات چاپی برای آنها هم اعمال میشود؟
رویههای قبلی در جهان وجود ندارد و ملاک حقوقی در بیشتر کشورهای جهان برای سایتها همان مقررات عام حقوقی است اما در فصل اول قانون مطبوعات ایران در بخش تعریف مطبوعات در ماده یک 3تبصره وجود دارد که در تبصره 3 میگوید تمامی نشریات الکترونیکی مشمول مواد این قانون است. به پرسش شما باید حقوقدانان و دستاندرکاران حقوق سایبر پاسخ حقوقی بدهند اما به نظر من نشریه الکترونیک الزاما وبپایه نیست و بنابراین من آن را قابل تسری به وبسایتها نمیدانم.
تحليل جريان های رسانه ای